Το performance art ή, αλλιώς, παραστατική τέχνη, είναι μια μορφή δημιουργίας που πραγματοποιείται μέσα από δράσεις του καλλιτέχνη. Συνήθως, γίνεται στα πλαίσια μιας live παράστασης και μπορεί, παράλληλα, να βιντεοσκοπείται, υπάρχουν όμως και καλλιτέχνες οι οποίοι προτιμούν να διατηρούν τη ζωντανή αποκλειστικότητα μιας performance art δράσης.
Συνεπώς, αφορά σε τέχνη η οποία δημιουργείται δυναμικά μπροστά στα μάτια του κοινού, ενώ συχνά, παρ’ότι κάθε έργο διαθέτει μια βασική θεματολογία, μπορεί να συνδιαμορφωθεί με τα μέλη του ακροατηρίου και να αποκτήσει διαφορετική κατεύθυνση.
Συνίσταται σε 5 βασικούς πυλώνες: Τον χρόνο, το χώρο, το σώμα και την παρουσία του καλλιτέχνη και τη σχέση που αυτός καλλιεργεί με το κοινό του, ενώ στόχο έχει την αντίδραση του κοινού, τον σχολιασμό και την κριτική της κοινωνικής πραγματικότητας και των προσωπικών βιωμάτων του καλλιτέχνη.
Φιλοσοφικά, οι καλλιτέχνες που επιδίδονται στο performance art αντλούν έμπνευση από τον κονστρουκτιβισμό, το ρεύμα του Dada και τον φουτουρισμό. Ως εκ τούτου, η παραστατική τέχνη είναι στενά συνυφασμένη με αντιπολεμικές και αντιναζιστικές αφηγήσεις.
3 καλλιτεχνικές δράσεις που νοηματοδότησαν το performance art
Marina Abramovic – Rhythm 0 (1974)
Από τις δημοφιλέστερες καλλιτέχνιδες του κλάδου, η Marina Abramovic στα μέσα της δεκαετίας του ‘70 αποφασίζει να προ(σ)καλέσει το κοινό της σε μια διαφορετική performance art παράσταση, που επρόκειτο να την τοποθετήσει στο επίκεντρο της συζήτησης για τα επόμενα χρόνια.
Τοποθετεί 72 αντικείμενα σε ένα τραπέζι, μεταξύ των οποίων και ένα όπλο, μια σφαίρα, ένα κουζινομάχαιρο, ένα νυστέρι, μέλι, ένα τριαντάφυλλο, μια κάμερα polaroid, φτερά, αλκοόλ, θείο, ένα μετάλλιο, έναν επίδεσμο και μπογιές, και δίνει την άδεια στους εμβρόντητους καλεσμένους της να κάνουν πάνω της ο,τι επιθυμήσουν ή φανταστούν με αυτά. Μάλιστα, επιβεβαιώνει ότι αναλαμβάνει πλήρως την ευθύνη.
Μέχρι το πέρας των 6 ωρών που διήρκησε, η Abramovic έχει φτάσει στα όριά της. Στις πρώτες ώρες, το κοινό είναι τρυφερό μαζί της. Την χαϊδεύει με ένα τριαντάφυλλο και φιλά απαλά το σώμα της.
Όσο η ώρα περνά, οι συμμετέχοντες αρχίζουν να εκδηλώνουν διαφορετικά ένστικτα. Την αρπάζουν βίαια, την παρενοχλούν σεξουαλικά, και το αποκορύφωμα έρχεται όταν κάποιος κρατά το πιστόλι στον κρόταφό της.
Τότε, ξεκινά να συμβαίνει κάτι μαγικό: Μέλη του κοινού, που δεν αντέχουν πια να γίνονται μάρτυρες της κακοποίησης της Marina Abramovic, σχηματίζουν έναν προστατευτικό κύκλο γύρω της.
Το installation τελειώνει με επιτυχία, αφού έχει επιτύχει τον σκοπό του, να απαντήσει δηλαδή στο θεμελιώδες αίνιγμα των ανθρωπίνων ορίων· όχι μόνον των δικών της, αλλά και των σημείων στα οποία μπορεί να φτάσει μια ομάδα ανθρώπων όταν της δοθεί η …ποιητική αδεία.
Sun Yuan & Peng Yu – I Can’t Help Myself (2016)
Το performance art των Sun Yuan και Peng Yu έχει θεωρηθεί μια μεταμορφωτική εμπειρία από το κοινό.
Στο installation I Can’t Help Myself, ένα ρομπότ χρησιμοποιεί το μοναδικό του χέρι για να περιορίσει το πορφυρό υγρό που αναβλύζει από μέσα του. Όσο, όμως, περισσότερο καθαρίζει τον χώρο του, τόσο περισσότερο γίνεται και το υγρό, μέχρι που φτάνει στο σημείο να μην είναι σε θέση να βοηθήσει τον εαυτό του.
Τελικά, μην μπορώντας ούτε να σταματήσει, καταλήγει να λερώνει χειρότερα το πάτωμα, μέχρι που βαθυκόκκινες πινελιές βάφουν τους διάφανους ακρυλικούς τοίχους του δωματίου στο μουσείο Guggenheim.
Εξαντλημένο, πια, ξεκινά να επιβραδύνει έως ότου οι καλλιτέχνες να αποφασίσουν, μόλις το 2019, να το λυτρώσουν, βγάζοντάς το από την πρίζα.
Οι συνδηλώσεις αυτού του έργου είναι ποικίλες, καθώς επιδέχεται διαφορετικών νοημάτων, ανάλογα με το ζευγάρι ματιών που το ερμηνεύει.
Μεταξύ άλλων, θα μπορούσε να ειπωθεί ότι το I Can’t Help Myself συμβολίζει τον σύγχρονο άνθρωπο στο περικείμενο της αποξένωσης και της υπερπροσπάθειας, της μοναξιάς και της καταναγκαστικής παραγωγικότητας.
Το ρομπότ υπήρξε ένας σύγχρονος Σίσυφος, μια προσωπικότητα καταδικασμένη να κουβαλά έναν βράχο μέχρι την κορυφή ενός βουνού, όπου, μην καταφέρνοντας να φτάσει ποτέ, αναγκάζεται να επιστρέφει ξανά και ξανά για να μεταφέρει αυτόν τον ίδιο βράχο από τους πρόποδες.
Hermann Nitsch – 6-day-play (1998)
Ο Hermann Nitsch ανήκε σε μια πολύ ιδιαίτερη περίπτωση καλλιτεχνών στον ευρύτερο χώρο του performance art, στο ρεύμα που ονομάστηκε Βιεννέζικος Αξιονισμός (Viennese Actionism).
Σαν κίνημα, εξέφρασε την αντίρρησή του στις αυταρχικές πολιτικές της μεταπολεμικής Αυστρίας, με καλλιτέχνες οι οποίοι πραγματοποίησαν προκλητικές και, κάποιες φορές, παράνομες παραστάσεις, για να μεταδώσουν συμβολικά και επιτελεστικά τις ιδέες τους.
Στο 6-day-play που πραγματοποίησε στο κάστρο Prinzendorf (του οποίου και ήταν ιδιοκτήτης), έστησε έναν οπτικοακουστικό παγανιστικό εορτασμό της ύπαρξης του Ανθρώπου. Η μορφή του παραλληλίστηκε με Διονυσιακό μυστήριο, με τους Αυστριακούς συντηρητικούς να εγείρουν αντιδράσεις που έφτασαν σε σημείο απειλών για τη ζωή του σκηνοθέτη και του κοινού.
Η αρχή του δημιουργήματος είναι το αξίωμα ότι ο κόσμος είναι ένα όλον που καλούμαστε να το αποδεχθούμε σε όλες του τις ακραίες εκφάνσεις. Η αποτυχία, ο πόνος, η θυσία και ο σαδομαζοχισμός είναι θεματικές με τις οποίες ο καλλιτέχνης οφείλει να ασχοληθεί, και ίσως, με τα μέσα που διαθέτει, να υπερκεράσει.
Στο εκδραματισμένο δρώμενο που διήρκησε για 6 ημέρες, ο Hermann Nitsch αξιοποίησε πολλούς συμμετέχοντες, και μέσα όπως χρώματα, αίμα και λουλούδια. Μέλη των παρατηρητών αναγκάστηκαν να φύγουν, καθώς το θέαμα για κάποιους ήταν τόσο ιλιγγιώδες, που τους οδήγησε σε σωματικά συμπτώματα δυσανεξίας.
Το 2022 πραγματοποιήθηκε η δεύτερη έκδοση του 6-day-play. Ο ταγός του Αυστριακού performance art ήταν, ήδη, νεκρός, μόλις λίγες μέρες πριν.
Αυτό που κάνει το performance art να ξεχωρίζει από άλλες μορφές τέχνης, είναι ότι δημιουργεί μια δυναμική στη σχέση μεταξύ καλλιτέχνη και κοινού στο εδώ και το τώρα, με τρόπο που δε θυμίζει τίποτα άλλο.
Εσύ θα μπορούσες να αντέξεις μια δράση παραστατικής τέχνης;
